Και πάλι για το άγχος των εξετάσεων
Γιατί συζητάμε κάθε φορά γύρω από το άγχος των πανελλαδικών εξετάσεων;
Οι υποψήφιοι, ως μαθητές έχουν μια θητεία τουλάχιστον δώδεκα ετών κατά τη διάρκεια της οποίας έχουν αξιολογηθεί ως προς την σχολική τους επίδοση με τεστ, διαγωνίσματα και κάθε είδους δοκιμασίες. Μέσα από αυτές τις αξιολογήσεις, όλα τα προηγούμενα χρόνια, έχουν μάθει να οργανώνουν το χρόνο και τη μελέτη τους, να αναζητούν βοήθεια και μαθησιακή υποστήριξη όπου τη χρειάζονται. Έχουν επίσης την ευκαιρία και τη δυνατότητα να αναζητήσουν και να υιοθετήσουν καλύτερες πρακτικές διαχείρισης των προσωπικών τους αδυναμιών ώστε να γίνουν αποτελεσματικότεροι. Όλα αυτά δεν τους είναι άγνωστα σαν πρακτικές και σαν διαδικασίες. Το άγχος εκδηλώνεται κατά τη μαθησιακή διαδικασία και είναι απαραίτητο να υπάρχει ώστε να εξωθεί το άτομο στην αυτορρύθμισή του και στην αναζήτηση και υιοθέτηση διαρκώς καλύτερων πρακτικών προκειμένου να επιτύχει το μέγιστο δυνατό αποτέλεσμα.
Γιατί λοιπόν γίνεται θέμα για το άγχος γύρω από τις συγκεκριμένες εξετάσεις; Τι διαφοροποιεί τις πανελλαδικές εξετάσεις;
Η διαφορετικότητα και δυσκολία των πανελλαδικών εξετάσεων έγκειται σε ένα βαθμό στον τρόπο που ο υποψήφιος αξιολογείται, ο οποίος διαφέρει εντελώς από τον γνωστό έως εκείνη τη στιγμή τρόπο. Η επίδοση του υποψήφιου ναι μεν κρίνεται μέσα από ερωτήσεις σε μια γνωστή ύλη, αλλά η αξιολόγηση γίνεται από κάποιον άγνωστο, ο οποίος δεν εκτιμά τη συνολική εικόνα του μαθητή, τη συμπεριφορά μέσα στην τάξη, τη συμμετοχή και τη συνεργασία, την προσπάθεια που κατέβαλε μέσα στη σχολική χρονιά και αυτό είναι κάτι πρωτόγνωρο. Επίσης, η αξιολόγηση από αυτόν τον άγνωστο είναι αυτή που θα προσδιορίσει σε μεγάλο βαθμό το μέλλον του υποψήφιου και αυτό από μόνο του είναι αρκετό για να επιφέρει άγχος. Σε κανέναν άνθρωπο δεν είναι ευχάριστο να αισθάνεται ότι αξιολογείται ο κόπος μιας ζωής, η σταδιοδρομία και το μέλλον του από κάποιον παντελώς άγνωστο που (θεωρεί ότι) έχει τη δύναμη να του επιτρέψει να ζήσει το όνειρο ή να του το στερήσει για πάντα. Αυτός είναι ο δεύτερος και πιο ουσιαστικός λόγος που οι συγκεκριμένες εξετάσεις φορτίζουν τόσο τον υποψήφιο και του δημιουργούν άγχος. Δεν είναι μια απλή εξέταση. Οι πανελλαδικές εξετάσεις σηματοδοτούν το πέρασμα σε μια άλλη φάση της ζωής και της εξέλιξης του ανθρώπου που συνδέεται άμεσα και άρρηκτα με το μέλλον του, επαγγελματικό και κοινωνικό. Αυτό που ο υποψήφιος αισθάνεται για τις πανελλαδικές εξετάσεις δεν είναι άγχος για την επίδοση και μόνο, είναι άγχος για την καταξίωσή του ως άτομο.
Σίγουρα μέσα από τις πανελλαδικές εξετάσεις αξιολογείται η ικανότητα του μαθητή/υποψηφίου να ανταποκριθεί στην ανάκληση πληροφοριών, ο τρόπος που έχει μάθει ως τώρα να οργανώνει την ύλη και το χρόνο του, οι πρακτικές που χρησιμοποιεί για να αντισταθμίσει τις αδυναμίες στις δεξιότητες και ικανότητές του, το αν έχει ουσιαστικά καταφέρει να κατακτήσει τη διαδικασία της μάθησης. Δεν αξιολογείται όμως μόνο αυτό.
Ο ίδιος ο υποψήφιος αισθάνεται ότι εκείνη τη στιγμή αξιολογείται ως άτομο, ως μονάδα, ως προς την ικανότητά του να θέτει ρεαλιστικούς στόχους, να τους διεκδικεί, να αξιοποιεί κατάλληλα τις πηγές και τα εφόδια που του δόθηκαν στην πορεία. Αισθάνεται επίσης ότι κρίνεται ως προς την εμπιστοσύνη που μπορεί οι άλλοι να επιδεικνύουν στο πρόσωπό του και στις δυνατότητές του και πόσο ο ίδιος εκτιμά και σέβεται τον κόπο και τις θυσίες των δικών του ανθρώπων που φρόντισαν- όχι πάντοτε με ευκολία- να του παράσχουν τις εκπαιδευτικές βοήθειες που χρειαζόταν προκειμένου να διασφαλίσουν την επιτυχία. Το αποτέλεσμα των πανελλαδικών εξετάσεων δεν είναι όμως κάτι το δεδομένο και σίγουρα όχι πάντοτε το αναμενόμενο και αυτό κάνει τον υποψήφιο να αισθάνεται εκ προοιμίου το βάρος της απογοήτευσης που μπορεί να επιφέρει η δική του αποτυχία στις εξετάσεις καθώς και τη διάψευση των δικών του προσδοκιών και των προσδοκιών των άλλων για τον ίδιο. Αυτή η πιθανή έκβαση επιβαρύνει τον υποψήφιο ψυχολογικά και εντείνει το προϋπάρχον άγχος του.
Η κοινωνική αντίληψη ότι η εισαγωγή σε κάποια σχολή αποτελεί προσωπικό επίτευγμα και ο επιτυχών χαίρει του σεβασμού και της εκτίμησης των άλλων, έστω και για λίγο, μπορεί επίσης να φορτίζει ψυχικά και συναισθηματικά τον υποψήφιο και να υπονομεύει την προσπάθειά του, καθώς η επιδίωξη της εισαγωγής σε σχολή μπορεί να γίνεται όχι επειδή το έχει ανάγκη ή το επιδιώκει ο ίδιος ως στόχο προσωπικής ολοκλήρωσης, αλλά με το σκεπτικό ότι έτσι θα γίνει αποδεκτός και θα χαίρει αναγνώρισης, γιατί αυτό χρειάζεται να αποδείξει στον εαυτό του και στους άλλους γύρω του τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή.
Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι είναι απαραίτητο ο υποψήφιος να έχει προσδιορίσει για ποιον λόγο είναι σημαντικό για τον ίδιο να εισαχθεί σε κάποια σχολή. Αν δηλαδή είναι θέμα δικής του προσωπικής επιλογής και επιδίωξης, αν είναι θέμα συμβιβασμού διότι υπάρχουν οικονομικές ή άλλες δυσκολίες που δε καθιστούν εφικτή την εισαγωγή του σε σχολή που επιθυμεί, ή αν είναι θέμα οικογένειας, όπου οι γονείς έχουν τον κύριο λόγο που ο υποψήφιος οφείλει να εισαχθεί σε συγκεκριμένη σχολή είτε για να ακολουθήσει την οικογενειακή παράδοση είτε για να ανεβεί το κοινωνικό στάτους της οικογένειας.
Στη συζήτηση αυτή δεν πρέπει επίσης να ξεχνάμε την εξελικτική φάση την οποία διανύει ο υποψήφιος. Πιο συγκεκριμένα, ο υποψήφιος βρίσκεται στη φάση ολοκλήρωσης της εφηβείας του και λίγο πριν την πρώτη φάση της ενήλικης ζωής του. Η εφηβεία ως εξελικτική φάση σηματοδότησε αλλαγές σε σημαντικούς τομείς της ζωής του: το άτομο υπέστη σωματικές και ορμονικές αλλαγές, οι οποίες με τη σειρά τους επέφεραν και αξιοσημείωτες συναισθηματικές αλλαγές και διακυμάνσεις. Το άτομο αναζήτησε την ταυτότητα του φύλου του, το σεξουαλικό του προσανατολισμό, δοκίμασε τις φιλίες, τις κοινωνικές και τις διαπροσωπικές του σχέσεις, τις σχέσεις του με την οικογένεια. Αν οι αλλαγές αυτές όμως δεν συντελεστούν με ομαλό τρόπο, μπορεί να οδηγήσουν σε συναισθηματικές διαταραχές, όπως άγχος και κατάθλιψη και αυτό μπορεί να επηρεάσει σημαντικά τις επιλογές του και τις επιδιώξεις του. Η ανάγκη του ατόμου, για παράδειγμα, για αποδοχή και για κοινωνική καταξίωση μπορεί να πάρει τη μορφή επένδυσης στις πανελλαδικές εξετάσεις, ώστε αυτές να εξασφαλίσουν το «εισιτήριο» σε μια νέα ζωή, σε μια νέα ταυτότητα. Η νέα αυτή ζωή και ταυτότητα όπως την αντιλαμβάνεται ή την έχει σχεδιάσει ο υποψήφιος στο μυαλό του, φέρει προσδοκίες για μια ζωή ελευθερίας και ανεμελιάς, όπου ο νεαρός ενήλικας βρίσκεται για πρώτη φορά μακριά από τον έλεγχο των ενηλίκων (γονείς, καθηγητές, συγγενείς), και μπορεί να επιλέξει έναν τρόπο ζωής χαλαρό, μη δομημένο και αρκετές φορές επικίνδυνο, όπου ο ίδιος όμως θα έχει –όπως νομίζει- τον έλεγχο της κατάστασης.
Για τα παιδιά που έχουν περάσει τη ζωή τους στα σχολικά θρανία επιδιώκοντας την καλύτερη δυνατή επίδοση, για τα παιδιά που έχουν ενσωματώσει τις προσδοκίες των γονέων τους για την ακαδημαϊκή επιτυχία και βελτίωση του βιοτικού τους επιπέδου, για τα παιδιά που θέλουν να αντισταθμίσουν δυσκολίες στις κοινωνικές δεξιότητες με την κοινωνική αναγνώριση μέσω της εργασίας ή του επαγγέλματος που θα επιλέξουν να ασκήσουν, η εισαγωγή σε ένα ανώτερο ή ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα είναι επιδίωξη ζωής, ένα όνειρο στο οποίο έχουν επενδύσει για χρόνια. Για το λόγο αυτό οι πανελλαδικές εξετάσεις αποκτούν τόσο μεγάλο συναισθηματικό φορτίο και για το λόγο αυτό το άγχος όσο πλησιάζει η ώρα της εξέτασης κορυφώνεται: επειδή η επένδυση προσπάθειας και χρόνων διακυβεύεται από το πώς θα αποδώσει τη συγκεκριμένη στιγμή ο υποψήφιος και επειδή αυτός αισθάνεται ότι φέρει την πλήρη ευθύνη για το αποτέλεσμα και θα είναι υπόλογος για αυτήν.
Από την πλευρά των γονέων, η εισαγωγή του παιδιού τους σε κάποιο ανώτερο ή ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα «δικαιώνει» τον αγώνα τους, τους καταξιώνει ως γονείς που επιτέλεσαν το γονεϊκό τους ρόλο στην εντέλεια και λαμβάνουν τώρα την επιβράβευση και την εκτίμηση των άλλων. Ο φόβος ότι μπορεί να μη στεφθεί με επιτυχία η προσπάθεια του παιδιού τους, και άρα μπορεί να οδηγήσει σε κριτική για την αποτελεσματικότητά τους ως γονείς, προκαλεί εκδήλωση υπερβολικών αντιδράσεων από τη μεριά τους: άσκηση κριτικής στο παιδί/υποψήφιο για τον τρόπο που μελετά, έλεγχο των συνηθειών του υποψηφίου και προσπάθεια παρέμβασης σε όλους τους υπόλοιπους τομείς της ζωής του ώστε να εξασφαλίσουν τη συνεργασία του υποψήφιου, επιβολή των προσωπικών τους προσδοκιών στον υποψήφιο. Συνεπώς, οι προσδοκίες των γονέων για την εισαγωγή σε ανώτερο ή ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα του παιδιού τους είναι καθοριστικές στην επίταση ή μείωση του άγχους του υποψηφίου και στη συνολική επίδοσή του στις εξετάσεις.
Πολύ περισσότερο όμως η στάση των γονέων είναι καθοριστική ως προς τη διαχείριση του αποτελέσματος των εξετάσεων, είτε το παιδί εισαχθεί είτε όχι. Ειδικά στην περίπτωση της αποτυχίας εισαγωγής, οι γονείς χρειάζεται να διαχειριστούν τη ματαίωση των δικών τους προσδοκιών, αλλά κυρίως να στηρίξουν το παιδί. Οφείλουν να του περάσουν το μήνυμα ότι το ίδιο αξίζει ως άτομο, ότι οι εξετάσεις είναι μόνο μια δοκιμασία στις τόσες που θα περάσει στη ζωή του, ότι δεν εξαρτάται το μέλλον του αποκλειστικά από την εισαγωγή του σε κάποια σχολή και ότι υπάρχουν και άλλες επιλογές επαγγελματικής κατάρτισης. Πρέπει να κατανοήσουν, ότι το παιδί είναι ένα πολυδιάστατο όν και η επαγγελματική ταυτότητα είναι μόνο μια πτυχή του, η οποία με τη σειρά της δεν εξαντλείται μόνο στην εισαγωγή στο πανεπιστήμιο. Αλλά και στην περίπτωση εισαγωγής του παιδιού σε κάποια σχολή, το παιδί θα χρειαστεί υποστήριξη και καθοδήγηση κατά τη μετάβαση στην ανεξάρτητη διαβίωση και στην ανάληψη ευθυνών και πρωτοβουλιών. Η εμπλοκή των γονέων στη ζωή του νεαρού ενήλικα θα πρέπει να είναι σταθερή, ώστε εκείνος να διαχειριστεί όλες τις προκλήσεις που θα βρει μπροστά του κατά τη φάση της φοίτησης σε κάποια σχολή και τη διαμόρφωση της επαγγελματικής του ταυτότητας. Η φάση που ακολουθεί αφήνει το νεαρό ενήλικα να αισθάνεται «κάπου ενδιάμεσα»: ούτε έφηβος ούτε ενήλικας. Εξακολουθεί να αναζητά την ταυτότητά του (προσωπική, επαγγελματική), σε συνθήκες αστάθειας και μετάβασης, και πρέπει να εστιάσει όσο ποτέ στις προσωπικές του ανάγκες και στα ενδιαφέροντά του ώστε να κατασταλάξει κάποια στιγμή, στο τι άτομο θέλει να γίνει και τι ζωή θέλει να ζήσει…
Μαρία Πανταζή
Ψυχολόγος στο Συμβουλευτικό Κέντρο της Πρωτοβουλίας για το Παιδί
Για περισσότερη βοήθεια μπορείτε να απευθυνθείτε στο Συμβουλευτικό Κέντρο της Πρωτοβουλίας για το Παιδί, τηλεφωνώντας στο 23310-23700 (εργάσιμες μέρες και ώρες).